Miasto Zamość

Zamość – (łac. Zamoscia) nazywany „Perłą Renesansu”, „Miastem Arkad” i „Padwą Północy” jest miastem powiatowym położonym na Wyżynie Lubelskiej. Obecnie jest jednym z ważniejszych miast województwa lubelskiego, pod względem liczby ludności zajmuje trzecią pozycję – liczy 66 747 mieszkańców (2004 r.), a powierzchnia plasuje miasto na siódmej pozycji.

Wybitne walory turystyczne Zamościa to: zachowany od czasu powstania układ urbanistyczny, regularny rynek o wymiarach 100 x 100 metrów z ratuszem i tzw. Kamienicami Ormiańskimi (w mieście osiedliła się liczna wspólnota ormiańska) oraz fragmenty umocnień obronnych wraz pochodzącymi z okresu zaboru rosyjskiego nadszańcami.

Pierwszy „Pan na Zamościu” Jan Zamoyski zlecił zaprojektowanie miasta architektowi Bernardo Morando, który nawiązał do koncepcji antropomorficznych. Głową jest pałac Zamoyskich, kręgosłupem ulica Grodzka, ramiona to ulice poprzeczne. Trzy rynki to organy wewnętrzne. Bastiony to ręce i nogi służące do obrony. Układ ten przetrwał do dzisiaj w stanie praktycznie nie zmienionym. To on stanowi główną atrakcję dla odwiedzających licznie Zamość urbanistów i architektów, jest dowodem jak starano się zrealizować koncepcję miasta idealnego.

Wśród wielu zbytków na uwagę zasługują:
  • barokowy Ratusz, kilkakrotnie przebudowywany, z pięknymi schodami wachlarzowymi z XVIII wieku
  • renesansowy Arsenał z I poł. XVII wieku
  • Kamienice z podcieniami przy Rynku Wielkim, m. in. :
  • Kamienice Ormiańskie (XVII wiek) z attykami (północna pierzeja Rynku Wielkiego)
  • Kamienice Morandowska II, Szczebrzeska i Turobińska z początku XVII wieku (południowa pierzeja Rynku Wielkiego – ul. S. Staszica)
  • Kamienica Pod Św. Kazimierzem, XVII wiek (wschodnia pierzeja Rynku Wielkiego)
  • Kamienica Linkowska, II połowa XVII wieku (zachodnia pierzeja Rynku Wielkiego)
  • renesansowa Katedra pw. Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza Apostoła (z końca XVI wieku), w której pod główną nawą znajdują się krypty z trumnami oraz prochami Zamoyskich; przy katedrze stoi dzwonnica, pełniąca funkcję wieży widokowej, w której biją dzwony Jan (największy), Wawrzyniec oraz Tomasz
  • barokowy Kościół rektoralny pw. Św. Katarzyny z XVII wieku
  • barokowy Kościół Franciszkanów pw. Zwiastowania NMP z XVII wieku
  • Kościół pw. Św. Mikołaja (dawna cerkiew unicka) z XVII wieku
  • dawny pałac Zamoyskich, z końca XVI wieku, przebudowywany w wieku XVII, XVIII; w XIX wieku w czasie zaborów przekształcony w szpital wojskowy, przez co utracił wyjątkowy wygląd (obecnie sąd)
  • dawna Akademia Zamojska (obecnie liceum i szkoła wyższa) z XVII wieku, przebudowana w XVIII i XIX wieku
  • dwa nadszańce z XIX wieku oraz Bastion VII (jedyny zachowany z siedmiu jakie powstały na przełomie XVI i XVII wieku)
  • dawne Seminarium Duchowne, barokowe, z XVII wieku (obecnie siedziba szkoły wyższej)
  • Infułatka, dom dziekanów zamojskich (XVI/XVII wiek), przy katedrze
  • dawny klasztor Klarysek z XVII wieku (obecnie remontowany)
  • dawny klasztor i szpital Bonifratrów, później zajazd Pod Karpiem (dlatego tzw. Podkarpie)
  • Dom Centralny, secesyjny budynek z początku XX wieku, tzw. „Centralka” (nazwa dawnego hotelu w tym budynku)
  • Kamienica „Dom Rabina” z połowy XVII wieku
  • Dawny szpital kolegiacki, XVIII wiek, obecnie urząd pocztowy
  • bramy – można przejść przez:
  • Starą Bramę Lwowską z końca XVI wieku i o Nową Bramę Lubelską (XIX wiek)
  • pozostałe to:
  • Nowa Brama Lwowska (XIX wiek)
  • Stara Brama Lubelska (koniec XVI wieku, zamurowana w 1588 roku z rozkazu hetmana Zamoyskiego na pamiątkę zwycięstwa w bitwie pod Byczyną i sprowadzeniu tu jako jeńca arcyksięcia austriackiego Maksymiliana)

W 1992 r. Stare Miasto w Zamościu stanowiące przykład renesansowej zabudowy miejskiej zostało wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

wpis na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO

Nazwa dobra: Stare Miasto w Zamościu

Lokalizacja: leżący na wschód od Lublina Zamość znajduje się nad rzeką Łabuńka, na obszarze Padołu Zamojskiego we wschodniej części Polski.

Kategoria dziedzictwa światowego: dobro kulturowe

Obszar dziedzictwa kulturowego:

Samo historyczne miasto renesansowe w obrębie murów obronnych zajmuje powierzchnię blisko 24 ha, tworząc czworobok o wymiarach 600 m dł. / 400 m szer. Strefa ochrony konserwatorskiej rozciągnięta jednak została jeszcze na rozbudowane i zmodernizowane fortyfikacje. Tym samym, zawiera się w granicach:

  • od północy – ul. R. Luksemburg i ul. Sadowa
  • od zachodu i południa – rzeka Łabuńka z terenem Rotundy
  • od wschodu – ul. Podwale, ul. Okopowa, ul. R. Luksemburg

Sytuacja prawna:

status prawny: własność publiczna

administracja odpowiedzialna za dobro: Zarząd miejski reprezentowany przez prezydenta miasta

Uzasadnienie wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO

data wpisu – 1992 rok

kryteria wpisu na Listę – 4

Kryterium 4

Zamość jest rzadkim przykładem niemal całkowicie zachowanego miasta renesansowego, wzniesionego na tzw. „surowym korzeniu”, w oparciu o włoskie teorie „miasta idealnego”. To zarazem jedyny tego rodzaju przykład miasta prywatnego, ufundowanego w 1580 roku przez kanclerza Jana Zamoyskiego i rozplanowanego na szlaku handlowym łączącym zachodnią i północną Europę z Morzem Czarnym. Ta wybitna urbanistyczna kreacja będąca wyrazem twórczego geniuszu człowieka odcisnęła znamienne piętno w rozwoju architektury i na płaszczyźnie planowania przestrzennego miast, nie tylko w Polsce, ale także w całej Europie Środkowej.

Wyjątkowość tego miejsca podkreśla dodatkowo fakt, iż od samego początku, pomimo jednolitości pierwotnej koncepcji urbanistycznej, miasto to stało się wyrazem współistnienia i harmonijnego uzupełniania się kultur Wschodu i Zachodu Europy. To tutaj bowiem, w sposób zadziwiająco zgodny jak na owe czasy, żyli ze sobą w pełnej tolerancji Polacy, Włosi, Niemcy, Rusini, Ormianie, Grecy i Żydzi. Tak więc z biegiem czasu, tkanka miejska zaczęła być sukcesywnie wypełniana wielonarodowościowymi, artystycznymi kompozycjami architektonicznymi, składającymi się w rezultacie na niezwykle interesującą mozaikę, która z jednej strony odznacza się dużą regularnością, a z drugiej – cechuje ją bogata różnorodność. Tym samym nadaje ona architekturze Zamościa szczególny charakter i stwarza niepowtarzalną atmosferę. Co ciekawsze ta stopniowo uzupełniana, a w dalszych okresach, zwłaszcza w XVII i XVIII wieku, również wymieniana zabudowa, w zasadzie nie naruszyła pierwotnej struktury przestrzennej Zamościa. Tak więc do dnia dzisiejszego zachował się w prawie niezmiennej formie pierwotny układ Starego Miasta – z szachownicowym układem ulic, fortyfikacjami, trzema rynkami (Wielkim, Solnym i Wodnym), a także większością zabudowy, w której cechy architektury włoskiej łączą się harmonijnie z lokalnymi i środkowoeuropejskimi tradycjami artystycznymi.