Kraków
Wpis na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO
Nazwa dobra: Historyczny zespół urbanistyczny i architektoniczny miasta Krakowa
Lokalizacja: Kraków jest miastem stołecznym województwa małopolskiego.
Kategoria dziedzictwa światowego: dobro kulturowe
Obszar dziedzictwa kulturowego:
- wzgórze Wawel z zamkiem królewskim i katedrą,
- dawne miasto średniowieczne w obrębie murów obronnych,
- dzielnica Kazimierz (średniowieczny obszar Kazimierza, wraz z przedmieściem Stradom
Sytuacja prawna:
status prawny: większość nieruchomości znajdujących się na obszarze historycznego zespołu należy do Skarbu Państwa polskiego. Pozostałe należą do osób fizycznych lub prywatnych.
administracja odpowiedzialna za dobro: Zarząd Miejski Krakowa, reprezentowany przez prezydenta miasta.
Uzasadnienie wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO
data wpisu – 1978 rok
kryteria wpisu na Listę – 4
Kraków to pierwsza stolica państwa polskiego, średniowieczna metropolia położona na starej trasie kupieckiej, łączącej Europę Zachodnią i Wschodnią po północnej stronie Sudetów i Karpat, przebiegającej od strony Wrocławia poprzez Lwów, aż do Kijowa.
Historyczne centrum Krakowa
KRYTERIUM: IV
Kraków – miasto królewskie, dawna stolica Polski jest miejscem o długiej i bogatej historii. Ze względu na swoją historyczną rolę i liczne zabytki, stał się symbolem polskiej tożsamości.
Lokacja miasta na prawie magdeburskim w 1257 roku anektując wcześniejsze osady z ich budowlami sakralnymi, wytyczyła szachownicowy plan miasta otoczonego murami obronnymi, z największym w Europie kwadratowym rynkiem. Do dzisiaj obszar ten stanowi jądro kompozycyjne Krakowa i funkcjonuje jako jego centrum. Średniowieczne miasto otoczone było zespołem fortyfikacji, z których pozostał Barbakan oraz fragmenty murów z Bramą Floriańską i basztami Pasamoników, Stolarską oraz Ciesielską. W miejscu murów, obronnych, wałów i fos w XIX w. utworzony został jedyny w swoim rodzaju park – Planty Krakowskie, które jak niegdyś fortyfikacje, pierścieniem otaczają najstarszą część miasta.
Teren historycznego centrum nasycony jest zabytkowymi kamienicami mieszczańskimi, dworami i pałacami, a także licznymi kościołami i klasztorami (kościół Mariacki, ŚŚ. Piotra i Pawła, Św. Andrzeja, dominikanów, franciszkanów), budowlami publicznymi o charakterze reprezentacyjnym i komercyjnym (Wieża Ratuszowa, Sukiennice, Magistrat Krakowski) oraz budynkami uniwersyteckimi (Collegium Maius, Collegium Iuridicum). Architektura Krakowa charakteryzuje się niezwykłą różnorodnością – każda epoka artystyczna pozostawiła w tym mieście swój ślad. Oś średniowiecznego centrum wyznacza „Droga Królewska” prowadząca od Bramy Floriańskiej z Barbakanem, poprzez ulicę Floriańską, Grodzką i Kanoniczą na górujące nad miastem Wzgórze Wawelskie. Od końca pierwszego tysiąclecia n.e. Wawel odgrywał rolę ośrodka władzy świeckiej i kościelnej, o czym świadczą relikty zabudowań pochodzących już z IX w., przede wszystkich zaś renesansowy Zamek Królewski wzniesiony na fundamentach wcześniejszych budowli oraz gotycka Katedra pw. ŚŚ. Stanisława i Wacława – miejsce koronacji królów polskich i ich nekropolia.
W roku 1335 król Kazimierz Wielki na prawie magdeburskim ulokował na ówczesnej wyspie wiślanej nowe miasto Kazimierz. Na rynku, którego pozostałością jest obecny Plac Wolnica, wzniesiono m.in. ratusz, wagę oraz kramy sukienne. Miasto, które dzięki znakomicie funkcjonującemu handlowi i rzemiosłu szybko stało się bogatym ośrodkiem, także otoczone zostało murami obronnymi, podkreślającymi jego autonomię. W końcu XV wieku po wschodniej stronie Kazimierza wytworzyło się Oppidum Judeorum – miasto żydowskie z ulicą Szeroką jako centrum, oddzielone murem od części chrześcijańskiej, cieszącej się licznymi przywilejami nadanymi przez królów polskich.
Obok kamienic i klasztorów, wśród których poczesne miejsce zajmuje klasztor paulinów na Skałce (miejsce śmierci Św. Stanisława, patrona Polski i nekropolia wybitnych osobistości polskiej kultury), zachowane są liczne synagogi i kirkut – cmentarz żydowski. Pomiędzy Krakowem lokacyjnym a Kazimierzem znajduje się Wawel oraz dzielnica Stradom.
Historia i rozwój miasta nierozerwalnie związane są z ufundowanym w 1364 r. przez Kazimierza Wielkiego Uniwersytetem – Studium Generale. Ten jeden z najstarszych w Europie uniwersytetów, od XIX w. nazywany Uniwersytetem Jagiellońskim, do dziś stanowi ośrodek naukowy o międzynarodowej randze.
W uznaniu wysokich wartości historycznych, architektonicznych i kulturalnych, historyczne centrum Krakowa wpisane zostało jako jeden z pierwszych obiektów na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1978 roku. Obszar wpisu obejmuje Wzgórze Wawelskie, Stare Miasto w obrębie Plant oraz dzielnicę Kazimierz ze Stradomiem.